XABALEREN HAZIA

 

Ta-pa-ta-pa! Ta-pa-ta-pa!... Trena malda behera zihoan.

      Mixto esaten dioten erdi soin erdi gauza diren tren horietako bat zen. Bere isatsari erantsita zihoan bagoi beltz batean, burnibideko ta-pa-ta-pa! zarata ez ezik, beste berebiziko burni eta egur karraxiak entzuten ziren.

      Mamu izugarri baten azkeneko arnasak ziruditen.

      Lukainka, jaboi kaja eta babarrun zaku gainean eserita, bi guardiazibil eta hiru gizon zihoazen.

      Gizonak, eskuak katez lotuta, bata bestearen ondoan, bagoiko leiho zulotik mendiko zelai eta tontorretara begira. Uzturre mendiko amildegia; gero Anoetako etxeak, elizaren bildotsak balira bezala; eta gero Irura, eta Billabona eta Andoain, diren haina luze Oria ibai ertzean etzanda.

      Guardiazibilak aurrez-aurre, beren fusilak belaun gainean, trikornio beltzen azpitik begiak xeletaka bezala; beren ixkiluak apuntatzen zorroztutako ezten begiratu haiekin beti zerbait zulatzeko zain.

      – Nora ote goaz? –esan zion Linok bere anaia Anjeli belarrira, bagoiaren astindu batean.

      Anjelek ez zion erantzun; guardiazibila zapelaitza bezala begira zeukan eta.

      «Nora joango gaituk –esan zuen bere kolkorako Anjelek– Donostiara. Gutxien-gutxienez Ondarretara. Okendoko polizi etxera eramaten ez bagaituzte!...

      Bere aldamenean, Xabale ixilik, mendi gailurretako argiarekin trikornio haien beltza begininietatik garbitu ezinik.

      Eta trena, burnia bezain ajolakabe, Xabaleren herriak ikusi gabe. Bere belar meta tenteen indarra nabaritu gabe; pil-pil eltzeak irakin erazten dituen suaren kea zerura bidean nola zihoan ikusi gabe.

      Guardiazibilak bezala, burnia bezala, gizon asko bezala, beste tren guztiak bezala, ta-pa-ta-pa...

      Eta tren mixtoaren azkenengo bagoi beltz hartan, «triki-triki, xiz... klan-klan): hiru gizon eta bi guardiazibil.

      Guardiazibilak beren fusilekin, zain.

      Hiru gizonak, geldirik; baina inork galerazi ezin duen gizon lan bat egiten: pentsatzen.

      Ai!... trikornio azpi haietatik zelataka zeuden ezten begiratu zorrotz haiek buruak burrunda ahal balituzte!...

      Nola jauzi ziren? Hara galdera! Xabale berak baleki!...

      Huelga bat gertu behar zela eta Lugarrinean bildu ziren afalondoan Bergara zonako erresistentzi bost buruak: Lino, gudarien komandante izana, nagusi; Anjel, Marto eta Otxoko, denak abertzale zintzoak; eta bera, Xabale.

      Erabaki guztiak hartu zituztenerako hamaikak izango ziren. Eta mahaitik altxatzeko zeudela:

      «Tan-tan», atea.

      Zein ote?

      Etxe barrunbe guztia ixilik, arnas gabe, geratu zen. Etxetik kanpora ere ez zen hots bat sumatzen.

      Eta berriz:

      «Tan-tan-tan»... –hamar jokada gogor bai.

      Lugarrineko guztiak ohetik jaiki eta sukaldean bildu ziren.

      Baten batek esan zuen:

      «Guardiazibilak!»...

      Marto eta Otxokok leihotik atera eta teilatu gainetik hanka egin zuten. Lino, Anjel eta bera, Xabale, beste atzeko leihotik salto egiteko zeudela. hiru, lau pistola zulo aurrean...!

      Gaua espetxean igaro zuten; Bergaran lapurrak eta mozkorrak sartzen dituzten gela hotz eta ilun hartan.

      Galdera bat bakarrik, baina mila aldiz bai, zigor larru batekin joka ari balira bezala:

      – ¿Quiénes eran los otros?...

      Eta hiru gizonak ixilik.

      – ¡Ya hay tiempo para que canten! zioen bibotedun beltz argal batek, eta bultzada batekin zulo ilun hartara bota zituzten.

      Lehenengo gau hura luzea izan zen.

      Bergaran bere bizi guztian entzun ez zituen soinuak etorri zitzaizkion Xabaleri gau ilun hartan belarrira.

      Baina, tira, Marto eta Otxokok hanka egin zuten behintzat eta!

      – Bihar egurra emango zigutek –esan zion Xabalek Linori.

      – Bai, dudarik ez..

      – Zer esango diegu?

      – Lagunarteko gauzak ari ginela hizketan; paper bat ez zigutek harrapatu.

      – Horren erraza balitz!...

      – Bai...

      Gero, bakoitza beretzat, buruko norberaren korapiloak askatzen eta norberaren indarrak neurtzen.

      Ez zen hau beraientzat aurreneko jipoia. Bazekiten gizonak zenbat bekaineko eta ostiko eta kulata tankada eta masaileko eta porra zanpa aguanta lezakeen!

      Polizikoek, berriz, oraindik hobeto ezagutzen zituzten gizonaren ahulkeriak.

      Goiz hartan etorri zitzaion Xabaleri bere emaztea.

      Ez zuen berarekin hitzegiterik izan. Baina deklaratzera zeramatzatela leihotik ikusi zuen kalean. Bere seme haziak gerria borobilduta, han zegoen gaixoa atarian.

      – Ez hadi lotsa –esan zion Linok– batzutan nigar piska bat egiteak on egiten dik eta. Gogora hadi, seme hori aske izan dadin ari garela borroketan.

      Linok hitz horiekin eman zion poza!

      Baina sei hilabete ezkondu zela, eta hara zertara zekarren bere emaztea, eta bere semetxoa!

      Egun hartan banan-bana galderak.

      Eserita zeukatela, ustekabean gizon exkas bat hurbildu eta zipli-zapla, bi masaileko eman ez zizkion bada!

      Itoko zuen bere atzaparretan maketo aurpegi berde hura!

      Hau izan zen hasiera.

      Gero, bi guardiazibilak kulata tankadaka eser arazi zuten berriz; baina ostera, masailekoa lurrera bota eta ostikoka zanpa-zanpa egin zuten.

      Xabale, ixilik; zenbat denbora eutsiko zion jakin gabe, baina ezpainak ireki gabe.

      Gorputz guztia ubeldu eta aurpegiko arramaska batetik odola dariola utzi eta bota zuten kartzelara berriz.

      Gero, Lino eta Anjel bera bezala erori ziren aldamenean.

      Ez zioten hitz handirik elkarri esan. Etxetik bazkaria sartzen utzi zioten egun hartan, arrtsaldean lo kuluxka bat ere egin zuten.

      Gaua, berriz, motz egin zitzaien, egunaren beldurrez.

      Baina hurrengo goiza eta arratsaldea pakean joan ziren; ez zituzten deitu. Erropa garbiekin emazteak papertxo bat ere bialdu zion, eta lasaiago lo egin zuten hirurek gau hartan.

      Hurrengo eguna larunbata zen.

      Seiretako hasi ziren deiadarka. Lehenengo, Xabale, beti bezala. Sartu zenerako, zapla!, guardiazibilak ukabilkada bat aurpegian.

      Gero, eserarazi eta galderak.

      Ez daki nola, baina sudurretik odola dariola lurrean botata zeukatela, izen bat esan zuen.

      Gero, hortzak estututa eduki arren, beste hitz batzuk irten zitzaizkion ahotik.

      Nola?

      Zer daki berak!

      Hala, odola bere sudurretik eta ahotik irtetzen zen bezala!

      Gero, isildu zen, eta buruan halako harrikoskor . ..eta azkenean betiko han zanpatuko zutela uste zuenean, ostikada atera zuten handik.

      Gauean, hirurak elkartu zirenean, Xabalek galdetu zuen:

      – Zerbait aitortu al duzue?

      – Ez –esan zuen Anjelek.

      – Ez –esan zuen Linok

      – ez diat uste... Eta hik?

      – Nik zerbait bai... –eta gizonak bere burua eskutartean hartu zuen.

      – Ez nauk ondo gogoratzen, ahoa ireki dudala uste diat...

      Hirurak isilik geratu ziren puska batean.

      Lino alderatu zitzaion.

      – Gogora hadi, zer esan duk?

      Eta, oraintxe balitz bezala gogoratzen da bera, erantzun zion:

      – Hanka egin dutenak Marto eta Otxoko direla esan dudala uste diat.

      – Hori ez duk ezer, aldegin diate eta. Eta besterik?...

      – Bada, huelga ari ginela gertatzen...

      – Hori ere bazekitek, guk esan ez eta ere. Besterik esan al duk?

      – Ez –erantzun zion Xabalek lasaitxoago –baina ez zekiat nola, hainbeste zartako hartuta...

      – Bai –esan zion Linok, ez duk erraza; baina eutsi egin behar zioguk, behar bada horretan geratuko dituk eta. Hemen eustea errazagoa duk. Donostiara, Okendo kaleko polizi etxera eramango bagintuzte okerrago izango hukek. Han hitzegin gabe geratzea zaila duk. Eutsi, Xabale, guk hitzegiten badugu beste asko harrapatu eta organizazio guztia apurtuko hukek eta.

      Gauza horiek gogora ekartzean, han aurrean zeukan guardiazibilaren lepora botatzeko gogoa ematen zion Xabaleri. Eta nola, eskuak lotuta?!...

      Eta trenaren ta-pa-ta-pa-dekin, buruan halako «danba-danba» hots batzuk zebilzkion min egin arte, «eutsi, eutsi, eutsi»... esaten ari balira bezala.

      Trena han zihoan Andoaindik behera, Urnietarako bidean, ta-pa-ta-pa!; gutxienez hamaika t'erdiak izango ziren.

      Lino eta Anjel zirrikitoetatik zerbait ikusiko, zelataka.

      Guardiazibilak, begi txiki haietatik beti zerbaiten zain.

      Eta bere emaztea?

      Han egongo zen gaixoa, «Xabale» baserrian. Laister joango zitzaion San Blas auzora berria: Donostiara zekartzatela.

      – ¿Qué está usted diciendo?...

      Babarrun zaku baten ipurdian eserita zetorren guardiazibila altxa eta bere aldamenera etorri zitzaion haserre. Lino eta Anjel berari begira geratu ziren. Beste guardiazibila eserita geratu zen, zain. Orduantxe konturatu zen Xabale bere Agurmaria hitzgoraz ari zela esaten.

      Eta trikornioari erantzun gabe, beretzat, isilka, bukatu zuen.

      Guardiazibila eseri zen berriz.

      «Donostiara, Okendo poliziara eramango bagintuzte okerrago izango hukek». Linoren esana etorri zitzaion burura Xabaleri.

      Eta noizbait heldu ziren Donostiara.

      Eguerdi-eguerdia zen, eta kaleak jendez beteta zeuden. Hiru gizonak, bi guardiazibil eta geltokian zain zeuden zibilez jantzitako beste bi polizien erdian kalez-kale oinez zeramatzaten.

      «Ondarretara eramateko asmoa baleukate, ez gintuzkek oinez joango», zioen beretzat Xabalek, Ondarreta non zegoen bazekien eta.

      Eta Linoren begiak ikusi nahian hasi zen, ia zerbait esaten ote zioten.

      Zibilez jantzita zegoen polizi haietako batek bultzada bat eman zion:

      – ¡Mire adelante!...

      Orduantxe begiratu zion Linok Xabaleri, eta baietz esan nahi bezalako argia piztu zitzaion begietan.

      Okendo polizi etxera zeramatzaten beraz!

      Orduan hara zihoazen, benetako egurra ematen zuten polizi etxe hartara!

      Eta berak zerbait aitortzen bazuen?!

      Eta bere erruz beste lagun asko harrapatu eta organizazio guztia puskatzen bazuten?!

      Xabale beldurtu zen. Ez bihotz ikarako beldurretik, gorputzak iraungo ez zuen beldurrarekin baizik.

      Izerdi hotz bat nabaritu zuen bularretik kopetaraino. Zangoak makaldu zitzaizkion eta halako zorabio bat eman zion horrenbeste jenderen erdian bere burua bakar-bakarrik nabaritzeak.

      Han kalean zebilen jendea bazkaltzeko asmoarekin zihoan etxe aldera noski.

      Berak zekien guztia aitortuko balu, bazkaria eman eta etxera bialduko lukete.

      Baina gero nor etxera joan? Zer esango zion berak pakean hila zen bere amari? «Xabale» baserrian babarrun lekak esku garbiekin aletzen ohitua izan zen amari?... Eta zer bere emazteari?... Eta zer laister jaioko zen bere lehenengo semetxoari?...

      Eta zer lagunei?...

      Eta zer berari, bere barruan zeraman Xabale betiko abertzaleari?!

      Ihes egin ahal balu! Nondik? Eta bertan hilko balitz? Bertan nola hil?... Bada, ez zekien bada, bihotz atake batek emanda edo... ez zekien bada! Heriotz arina izango litzateke hau!...

      «Tranbia hori Andoainera zihoak», esan zuen Xabalek beretzat.

      «Hor eserita doazenak lasai asko zeudek. Abertzaleak ote dira? Geihenak bai, noski... Beraiek zer ote dakite bada, polizi tartean goazenok nortzuk garen!... lapurrak edo!...

      «Euskotar denek elkar egingo balute, polizi horiek eta gainerakoak ere aixe menderatuko lituzkete bada eh!?...»

      «Hor zetorrek tranbia»...

      «Eta tranbia aurretik pasatzerakoan beste aldera salto egin eta ihes ahal baneza!... «Eta tiro batetik hiltzen banaute?»... «Eta ostikadaka eta kulata tankadaka hasi eta haiek hitzegin erazten badidate?»...

      Lino eta Anjel eta guardiazibilak eta poliziak egurra bezala geratu ziren Xabale tranbia azpian ikusi zutenean.

      Andre karraxiak eta frenu nigarrak geroxeago etorri ziren; askoz beranduago ez, baina geroxeago.

      Eta Xabaleren bi zangoak iztarretatik ebaki eta alde batera geratu ziren.

      Oraindik ordu batzuk iraun zuen gizarajoak ospitalean.

      – Zergatik egin duk hori? –galdetu zion Linok nigarrez, guardiazibila aldamenean zeukala.

      – Ihes egin nahi nian... Zerbait esateko beldurra...

      Hori ez da beldurra, gizontasuna baizik..

      Bergaran milaka herritar bere gorputzaren zain geratu ziren arratsean.

      Bonbuluraino, ia bi kilometro, atera ziren, zain.

      Donostiatik zekarten poliziek hori jakin zutenean, automobilari berriz atzera eginarazi eta Donostiara bihurtu zuten gorputza.

      Baina, Xabale, uste al duzue hil dela?