Ikustoki hoberik ez zen herri guztian.
Guardiazibil kuartela, malda gain batean dago; bi bizitzako etxea da. Bi bizitza eta etxabe bat. Azpiko etxabe honetara sartzeko, maldan hasierako alde batetik hartu behar da. Sagardotegi askotara bezala.
Kuartel hau ez zuten guardiazibilek berek egin. Bai zera! Ez daude gerri horiek markuketan ibiltzeko!
Etxe handi hau Xarobetar batena da; herriko semeen diru eta lanarekin egindako kuartela. Horrelakorik! Guardiazibilek hilero Xaroberen tabernan ordaindu behar izaten dute hileroko errenta. Atzeratzen badira ere kejatzerik ez. Etxe errentak altxatzen badira ere berea jasotzerik ez. Ez da, ez, guardiazibilei etxea alkilatzea negozio handia!
Xarobek etxe hau guardiazibilentzat egin zuenean, etxabe hau besteren bati ematea erabaki zuen, nahiz eta guardiazibilek berentzat eskatu.
– Es que nos vendría bien para guardar los trastos –esaten zion kaboak.
– Si, pero... –Xarobe maltzurra aitzaki bila–... pero ya está alquilao...–nori eman ziola esango zion....
– ¿A quién alquiló usted el sótano?
– Pues... –Txapelari jira–biraka– ...a un carpintero (ez legoke aroztegi baterako txarra)... sí, a un carpintero.
Hala, arotz bat aurkitu behar, eta Upeltegiko Joxeri esan zion hurrengo egunean:
– Hi, Joxe, hire aroztegia ez al da txiki xamarra?
– Bai, ez zeukeat toki handirik; zergatik?
– Nik emango diat toki on bat.
– Non?
– Goiko etxe berrian.
– Guardiazibilen azpian?!!
– Bai, eta zer?
– Ezta debalde ere!
– Lapurreta beldurrik ez duk behintzat hor izango!
– Ezetz?!... Nahiago dizkiat lapurrak bizilagun!
– Tira. Joxe; zenbat ari haiz ordaintzen estartan?
– Hiru duro.
– Zenbat leku daukak?
– Asko ez, egia esateko...
– Gurdi egur batekin leporaino betetzen zaik...
– Bai, baina...
– Goiko etxe berrian lau ere sartuko hituzkek erraz!...
– Bai, eta errenta ere!... –Zenbat ari naizela eskatzen uste duk?
– Ez zekiat bada...
– Esan, esan!
– Hik esan iezadak; nik nola esango diat bada?
– Tira, hutsean emango diat: bost duro...
Hutsean ematea zen hori, baina:
– Gehiegi duk... lau balitz...
– Ez bost.
– ...ondo zegok...
Bostekoa elkarri eman eta, maiatzerako aldaketa egiteko geratu zen Joxe.
Hau ez da oraingo kontua, gerra aurreko gertakizuna da. Badira honez gero hogeitamar urte.
Frankotarrak sartu zirenean, Upeltegiko Joxe kanposantura goiz batean eraman eta lau falangistek: pan-pan! lau tiro eman eta seko utzi zuten.
Alargun bat eta lau umerzurtz utzi zituen gizarajoak.
Zergatik? Nazionalista omen zela eta.
Orain dela gutxi, guardiazibilak oraindik bizi diren goiko etxe berri haren etxabe berean ari zen lanean Joxe. Upeltegiko Joxe zenaren semerik zaharrena.
Larrabideko Anjel sartu zenean, bostak inguru izango ziren.
Lana zela, dantza zela, ari ziren biak hizketan.
Halako batean Anjelek esan zion:
– Hi zer haiz, Joxe?
Joxe harrituta geratu zen; ustegabean halako galdera!
– Zer naizen, zer?
– Politika arazoz, alegia...
– Zer izango nauk... Badakik hik, abertzalea.
– Zergatik?
– Aita hala huen: arotza eta abertzalea; ni nauk Upeltegiko semerik zaharrena; zer izatea nahi duk?
– Alegia, abertzalea zergatik haizen....
– Tira, Anjel, ez al nauk euskotarra?... ez al nauk gure herrizalea, ez al naiz euskaltzalea, ez al gara espainiarren azpian bizi?. . .
– Bai, eta hi bezain azpian inor ez!... –esan zion Anjelek, farrez, sapaira begira.
– Zergatik diok, guardiazibilengatik?
– Bai bada!
– Ez zekiat nola aitak aroztegia hemen jarri zuen.
– Zergatik ez?... Behar bada, orain ez duk gaizki etorriko.
– Zertarako? Tira, Anjel, esaidak esan behar duana, hor habil bueltaka eta!
– Aurrena, hitz bat emango al didak?
– Eman ahal badut, bai.
– Bai, hik eman ahal duan hitz bat eskatuko diat lehenen.
– Bota.
– Nik orain eskatzen diadana bete nahi ez baduk, oso-osorik hiretzat bakarrik gordeko al duk?
– Hori besterik ez bada, noski.
– Zin egin iezadak.
– Bestela Jaungoikoak zigortu eta hemen bertan seko hilko al nauk.
– Nahikoa diat. Hara, abertzaleok badiagu halako antolaketa edo organizazio bat.
– Bazekiat. Ikurrinak zabaltzen eta hormak pintatzen dabiltzan horiek.
– Bai, eta zerbait gehixeago ere bai. Horretakoa nauk ni.
– Bai zera!... Ez nian behin ere esango!
– Hor zegok bada, nabarmen direnak ibiliko balira, nola lan egin?.
– Bai, hala duk.
– Hik guretakoa izan nahi al duk?
– Bai alajainkoa; eskatu izan ez bahidan, ni eskainiko ninduan pozik; beti izan diat zerbait egiteko gogoa. Eman iezadak bosteko hori!
Bosteko luze eta isila izan zen hura.
– Bai, eta zer egin behar diat nik –esan zion Joxek, malkoak begietan zeuzkala.
– Oraindik gauza handirik ez; baina zertxobait bai.
– Bota.
– Mutil bat probatu nahi diagu. Gure ustez, espia duk.
– Zein?
– Lurrandiko Manuel.
– Manueltxo?
– Bai.
– Zer egin dik bada?
– Bada, guretakoak salatzen ote dabilen.
– Bai zera... uste al duk?
– Bai, ustea zeukagu oraindik, eta hori ez duk nahikoa. Hori nahi diagu bada, egia den ikusi. Gure ustez, bera izan duk Mujika eta Intza salatu dituena.
– Nola?
– Berak ikusi ote zituen lan bat egiten.
– Eta nola lagunduko diat nik hori probatzeko?
– Erraza: aroztegi honetatik egun eta gau kuartelara nor sartzen den begira egon.
– Uste al duk Manueltxo etorriko dela?
– Bai.
– Eta noiztik hasiko gara lan honetan?
– Oraintxetik; zertarako etorri nauk ni hona?
Aroztegiko leiho batetik kuartel atari guztia ederki ikusten zen. Ate bera ez, baina bai sarrera guztia. Leku hartatik ikusi gabe ezin inor pasa.
Bost t'erdiak jota ziren; udara bukatzen ari zen, eta eguna bazihoan goitik behera, burrundan bezala.
Begira jarri eta, ez zen ia inortxo ere guardiazibil kuartel hartara joaten.
– Laister ilunduko dik –esan zion Anjelek.
Josek lanari ekin zion berriz:
– Hi, Anjel, gaur etorriko dela uste al duk?
– Bai, hala uste diat.
– Nola dakik? –Guk horrela gertu dugulako.
Joxe harrituta zegoen.
Anjel, berriz, bere leiho zuloa utzi gabe.
Iluna bat batera jaitsi zen herrira.
– Ondo argituta geratuko al da atari hau? –galdetu zuen Anjelek.
– Bai, herriko argiak pizten dituztenean, egun argiz bezala geratzen duk auzo guztia.
Halako batean, pixt, argiak piztu ziren kalean.
– Hara, herriko argia bota diate –esan zion Anjelek Joxeri.
– Bai, –erantzun zion Joxek, lanean ari zela.
– Afaldu ere egin beharko diagu bada.
– Bai, nire arreba etorriko duk laister.
– Nola?
– Itziar etorriko dela orain.
– Zertara?
– Afaririk behar dugun edo ez jakitera.
– Zer daki berak hemen hagoela?
– Ba. . . Bazekik bada!
Joxe harriturik geratu zen.
– Nola hekien hik nik baiezkoa emango niala?
– Nik ezagutzen haut hi ondo, motel... Gainera, ezezkoa izan bazen, ez genian ezer galduko.
Horrela hizketan ari zirela, Itziar:
– Gabon, ez al duzue etxeratu behar?
– Ez –erantzun zion bere anaiak– gaur biok afalduko dinagu hemen; zerbait ekarriko al dun? Baina ogitarteko bat bakarrik, eh!
Han joan zen Itziar etxera.
– Hire arrebak ba al daki zertan ari garen?
– Badakik gure lan hau isilpe handikoa dela!... Baina hau besterik ez diat esango: guk egin ezin ditugun gauza asko egiten dituztela Itziar eta beste emakume askok, eta hik uste duan baino arrisku handiagoko lanak! Nahikoa al da?
– Bai, motel, bai... Ez nitxekian eta!...
Ordu erdi bat baino lehenago han etorri zen Itziar.
Eta etorri bezala joan zen.
Argia itzali eta aroztegiko atea itxi zuten.
Eta jaten ari ziren bitartean, guardiazibilen kuartel haren ataria zaintzen.
– Hi –esan zion Joxek ahoa betearekin
– nola dakik hik Manueltxo gaur gauean etortzekoa dela?
– Lehenengo egunerako gehiegi hitzegiten ari ez ote naizen negok!...
– Gehiegi? Hitz bat ez didak esan eta!.-.
– Bada, hau duk gure lehenengo egin beharra: ixilik egon.
Joxe mututu zen.
– Isilpeko gauza horiek gordetzen ditudalako ez.duk behin ere mindu behar –esan zion Anjelek handik aldi luze batera– gure lehenengo lezioa isilik egoten ikastea duk.
Joxe isilik oraindik.
– Mindua al hago? –galdetu zion Anjelek.
– Ez, ez al didak ixilik egoteko esan?
Biek farrari eman zioten.
Bederatzi t'erdiak elizako erlojuan, eta guardiazibil pareja bat atera zen kuarteletik.
– Hara –esan zuen Anjelek– bazihoaztik Billabonako gau ibilketara...
– Nola dakik hik gaur hara doazela?
–Ez al gara ixilik egon behar dugula geratu?
– Bai.
Gau iluna zen. Ilargi izpi bat ere ez zen ageri.
– Hi –esan zuen Joxek.
– Zer?
E zuten elkar ikusten. Bakoitza leiho saihets batean zegoen, leihotik sartzen zen bonbila argiaren ihesi. Kanpotik inork ikus ez zitzan.
– Nahi al duk nire eritzia ematea?
– Zein eritzi? –esan zion Anjelek.
– Alegia, Manueltxo gaur gauean datorrela nola jakin duzuen.
– Oraindik horretan dabilkik hire buru kaskagor hori!
– Bai.
– Bota, esan. Baina asmatzen baduk ere ez diat esango. Hau duk gure legea.
– Bada... Zuek gaur zerbait egin duzuela, eta bera salatzailea bada, alegia etorriko dela, eh!....
– Eta nola jakingo diagu guk egin duguna berak ikusi duen?
– Ez zekiat bada, bere muturraren aurrean eginda edo...
– Ez, ez duk hori. Baina ez duk asmo txarra hirea, ez! Baina ez duk hori. Asma ezak beste bat.
– Ez al duk oraindik asmatu? –esan zion Anjelek handik puska luze batera.
– Ez zekiat bada... Ah!... Beste gauza bat bururatu zaidak... Zergatik ez du Manueltxok, salatze lan nazkagarri hori egin behar badu, kuartelera argi-argi etorri gabe, guardiazibilei beste nonbait esaten?...
– Ez uste horren erraz denik... Nor ikusten duk hik guardiazibil batekin kalean hizketan?
– Ez, egia duk. Baina, gauez?...
– Non?
– Billabona bidean doazela?
– Litekeena duk, ez haiz motela; baina ez diate hori egiten. Hori hala balitz, hemen egon beharrean, orain guardiazibilen atzean ibiliko gintuzkek.
– Bada... ez zekiat bada... Eta telefonoz?
– Ez, ez... kuarteletik telefonoz hitzegiten dutena bidean hartu eta entzutea erraza duk gaurko aurrerapenekin.
– Beraz, guardiazibilek telefonoz hitzegiten duten guztia zuek entzun al zenezakete?
– Nahi badugu, bai.
– Horrelakorik!
Hamaikak ziren, eta ez zen inor ageri atari inguru hartan.
– Ez duk honez gero etorriko –esan zuen Joxek.
– Agudo aspertu haiz!.
– Ez, ez... Alegia, ez datorrela oraindik...
Ixil-ixilik egon ziren asti luze batean.
Ordubete bai.
Eta noizbait, elizako erlojuan, «tan, tan»... hamabiak.
– Laister dituk guardiazibilak hemen.
– Hau al da garaia? –galdetu zion Joxek.
– Bai, hamabiak alderako hemen izaten dituk berriz.
Eta handik piska batera, bi guardiazibilak hantxe zetozen .
Joxek elizako kanpai dorrera begiratu zuen:
– Hamabiak eta zazpi... Ez haiz urruti ibili!
Eta, hala, guardiazibilak kuartelera sartu ziren, eta halako batean «paxt», atariko argia itzali zen.
– Hara! nola liteke! –esan zuen Anjelek
– horko argia nola itzaliko diate bada kuarteletik, herriko argia duk eta!...
– Hara azkenean hik ez hekien zerbait! –esan zion farrez Joxek.
– Bai, hau ez diagu behin ere ikusi orain arte...
– Begira!
Joxeren oharra zen.
– Non? Tabernako ate zuloan ez al duk inor ikusten? –esan zion Joxek.
– Nik ez.
Guardiazibilen ataritik ehun metrora Xarobeneko taberna zegoen, plaza aurrean.
– Norbait mugitu duk han... Egon hadi begira.
– Bada ez... ez diat... Bai!... Bazetorrek!!....
– Nor ote da?... Manueltxo?... galdetu zuen Joxek.
– Laister jakingo diagu...
Eta, halaxe, etxe sailaren kontra errainu bat bazetorren... Eta halako batean... Korrika kalea pasa eta kuarteleko atea jo zuen!! Ate berbera ez zen ikusten leihotik eta han galdu zuten lau begiek errainua,. inor ezagutu gabe!
– Ezagutu al duk? –galdetu zion Anjelek.
– Ez bada... Argi zerri hori itzalita!...
– Baina ez al duk Lurrandiko Manuel dela uste?
– Ez zekiat bada... Hala iruditu zaidak, baina hik esan didaan horrekin, nire buruan ikusi ote dudan ordea...
– Bai, ni ere ez negok ziur...
– Eta orduan?
– Gaur bukatu behar diagu zalantza honekin –esan zion Anjelek.
– Eta nola?
– Sartu bada, atera beharko dik.
– Zer egingo diagu?
– Itxoin.
– Non? –galdetu zion Joxek.
– Bai, hemen ez. Tabernako ate zulo hartan bertan, eta irtetzen denean topo egingo diagu...
– Eta ikusten bagaitu?
– Eta zer!... Ez al daukagu gau erdian kalean ibiltzeko eskubiderik?
– Bai, –esan zion Joxek– baina norako bidean goazela esango zioagu, garai honetan?
– Ez hadi estutu, Joxe; hau egin behar diagu gaur!
– Nahi baduk bai...
Hala, biak ixil-ixilik atea itxi eta taberna aldera abiatu ziren.
– Eta norbait kuartel leihotik begira badaukate? –Anjelek.
– Egia duk.
Bi mutilak berriz ate zulora itzuli ziren.
– Beherantz hartu, beste kaletik buelta eman eta atzetik sartuko gaituk taberna aurrera –esan zuen Anjelek.
– Eta bitarte txiki honetan kuarteletik atera eta ihes egiten badigu? –esan zuen Joxek.
– Egia duk hori ere.
Biak aroztegiko ate zuloan zeuden oraindik.
– Tira, hemen gera hadi hi, eta bitartean nik buelta emanda tabernako atera joango nauk –esan zion Anjelek.
– Ondo zegok.
– Hala, malda behera hartzen badu. Hik ikusiko duk, eta zerbait esaten badik, bada... aroztegira zerbaiten bila etorri haizela. Eta gora jotzen badu, nirekin topo egin beharko dik...
– Bai –erantzu zion Joxek.
– Agur bada... Eta bera atera arte ez mugitu.
– Ez –erantzun zion Joxek.
Hala, Anjelek atzekaldetik hartu eta taberna bidean joan zen. Joxe han geratu zen.
Elkar ikusi gabe, baina elkar sumatzen zutela, ia ordubete egon ziren.
Ordubatak eta hamar ziren, biek krixketa soinutxo hura somatu zutenean; «Klak», ilun isil hartan.
Eta, halaxe, ilunpetan norbait bazetorren.
Nora hartuko ote zituzten pauso haiek; gora?... behera?...
Azkenean, han zetozen goitik behera...
Joxeren aldera. Joxeren bihotza «tapa-tapa» izugarriekin hasi zen. Ez zekien bertan geratu edo ate zulotik atera. Eta ikusten bazuen?...
Baina zalantza izugarri honetan zegoela gizona bere ondo ondotik pasa zitzaion. Eta nola gora begira zetorren, norbaitek ikusiko ote zuen beldurrak, noski, ez zuen Joxe ikusi.
Joxek bai bera. Ileari usain egiteko denbora ere izan zuen.
Manueltxo zen!
Mugitu gabe egon zen Joxe gain behera oso-osorik jaitsi arte.
Gero, ate zulotik atera eta gora, Anjelen bila joan zen.
Anjel zain zeukan:
– Eta?...
– Bera.
– Lurrandiko Manuel.
– Bai. Ez nian behin ere sinestuko!
– Hala duk.
– Guardiazibilei gure herritarrak salatzen!
– Bada argi ibil hadi hemendik aurrera!
– Bai.
Eta biak etxera joan ziren; lotara edo.
Elizako erlojuan ordubata eta hogeitabost ziren