GIZERAILTZA

 

Tolosa aldetik bazetozela!

      Billabonaraino heldu zirela!

      Amasa bidetik sartu eta Nafarroa aldetik zetozen beste karlistekin batera Belabietatik behera, Goiburutik barrena, trenbidetik zehar, faszistak bazetozela...!

      Herrian halako hotzikara bat sartzen hasi zen Nafarroa aldeko nonbaitetik. Joxe Mari musikariak kamioi batean igo eta bere tronpeta oihu ikaragarri harekin herria punta batetik besteraino zulatu zuen. Nire aita lar arramazkez aurpegia urratuta Belabietatik etorri berria, Nikolax kaxetakoa (herriko lehenengo heriotza) menditik gorputzil jaitsi berria, tronpeta soinu haiek azken juiziokoak ziruditen.

      – Hernanira, azkar!... –gure aitaren oihua.

      Gure etxeko bost gela eta sukaldea haize ikaragarri batek birrindu balitu bezala geratu ziren bost minututan.

      Eta gu, etxe atarian ia esku hutsik.

      –Utz ezazu dena, emakumea, bi edo hiru eguneko kontua izango da eta!....

      Amak bere gauzatxoak eraman nahi; aita, berriz, beranduegi izango ote zen kezkarekin, biak haserretu ziren.

      Tranbiako zentralaren aurrean bi bagoi jarri zituzten bide zabalean zeharka, eta barruan ehizeko eskopetekin dozena bat gizon zain. Goianeko, Zuñiganeko, Garagorrineko, bizilagun guztiak beren seme-alaba, txakur eta gainerakoekin, oinez, beheko plazatik zehar, kale berritik barrena, Hernani edo Lasarte bidean ihesi...

      Nire izebaren etxetik, Hemanin (Perkaiztegi kalean, Portu aldera begira dagoen etxe bat), Buruntza garbi-garbi ageri da.

      Aita eguerdi arte ez zen azaldu. Gizarajoa lorik egin gabe, herria galdu minez, erdi zoratua zebilen. Ixtuitzan ia bera harrapatu zutela esan zigun, baina ez zutela horren errez Buruntza hartuko.

      Izebari zituen itsas kataleju zahar batzuk eskatu eta balkoitik mendi puntara begira egon zen luzaroan.

      – Ez duk ezer ageri –esaten zion osabari–; oraindik han zeudek gureak... hemendik ageri ez den goibehera batean zeudek.

      Aita joan zenean, sapaldatik hartu nituen, lau zatiko kataleju luze haiek belaunetan jarri eta atsalde oso-osoa mendi gailurrera begira egon nintzen, ea aita han ikusten ote nuen.

      Eta hor, udarako eguzki hori-gorria mendi tontorrean luzatzen hasi zen garaian, ikurrin bat heldu zen gain-gainera; ikurrin gorri-hori bat!

      Amari karraxi egin nion.

      Ama etxean ez!

      Anaiarekin irten omen zela.

      Etxean izeba bakarrik.

      Izeba Aguxtina jarri zen begira; baina begi batean zeukan halako laino zuri batek ez zion ezer ikusten uzten nonbait. Gaisoa.

      Orduan izebari ihes egin nion.

      Hernaniko plaza nagusia kamioi eta jendez betea zegoen. «España» guda itsasuntziak bota eta lehertu gabe jaso zuten obus handi bati begira jende asko. Zilarrezko pitxi handi bat zirudien. Hura han lehertu izan bazen, bostehun lagun akabatuko zituen gutxienez. Ezjakinak makina bat ausarkeria eginarazten zuen garai hartan!

      Eta han nengoela, oihu bat.

      Nire izena!

      Kamioi baten gainean, ia nire kideko mutil bat. Ni baino bi urte zaharragoa, Anjelitok hamabost hamasei urte izango zituen. Kanpotik etorritako Fernandez batzuen gure herrian jaiotako mutil laguna zen, gu bezain euskalduna.

      – Nora hoa?

      – Irunera; goazemak!

      – Zer egin behar duk hik Irunen?

      – Zer?... Hara!

      Eta txori aurpegi hark eskopeta bat erakutsi zidan, jostailu bat balitz bezala: «Mendira niak, goazen»...

      Egia esan beldurtu egin nintzen: «Nik ez diat, ordea, hik bezala eskopetarik»...

      – Joan hadi Herriko etxera, eta hau bezalako bat emango diate.

      Orduantxe bertan aita gogoratu zitzaidan. Faszistek Buruntza hartu bazuten, non ote zen gure aita?

      Bere bila hasi nintzen plazan.

      Ez zen inondik ageri.

      Iluntzen ari zen.

      Kamioi batetik nire izena irten zen berriz. Anjelito bazihoan, parrez, bere eskopeta handi hura eskuan zeramala.

      Egia esan, inbiri piska bat sortu zitzaidan.

      Eta beldurti bat ote nintzen kezka jaio zitzaidan bihotzean.

      Ni Hernanin geratu nintzen.

      Umeak izan, mendira obus pusketa batzuk biltzera joan nintzen nire kideko beste mutil batekin. Eta han, baratz lurretan lehenbizi irikitako zauri beltz haietan, burni puska beroak jasotzen genbiltzala, halako: «Uuuuuuuuuu... txissssssssst... «Uuuuuuuuuu... Txissssssssst!!... txistu izugarriak, eta berebiziko trumoi burrundara batzuk erortzen hasi ziren gure gainera, zerutik edo!...

      Geunden zuloan ahozpez jarri eta hiru edo lau ordutan ia hitz bat esan gabe egon ginen biok.

      Noizbait bukatu zen, iluntzen hasia zen eta, eta laisterka, poltsiko guztiak obus pusketaz beteta, bihurtu ginen herrira, plaza nagusitik barrena...

      – Alto!

      Nire laguna ezkaratz batean ezkutatu zen. Ni, bakar-bakarrik aurkitu nintzen, beldurrak, ito beharreko arnas-hutsa bihurtu banintz bezala. Txapelgorri bat neukan aurrean, ametrailadora txiki bat eskuan zeukala.

      – ¿A dónde vas? – Orain nafarra ote zen nago. Orduan ez zitzaidan burura ezertxo ere etorri.

      Poltsikoak ikutu eta zer zegoen ikusi zuenean:

      – Anda, a casa! –Eta ostikada bat eman zidan.

      Plaza huts-hutsa zegoen. Bazterretan, arkupean, hamar edo hamabi txapelgorri, eta militar bat edo beste. Etxe leiho guztiak itxita zeuden, herrian geratutako banakak zelataka egon arren. Noizean behin, tiro hots bat, edo «pak-umm... pak-umm!... mortero edo kainoi burrunda bat. Etxeko hirugarren bizitzara heldu nintzenean, atea zabal zabalik aurkitu nuen. Xagutxo bat uxatzeko hainbat hots ez. Hemen ere haize ikaragarri batek dena sakabanatuko balu bezala. Bat batean: «bum!»... ate soinu izugarria. Norbait ote zen; baina ez; ilunabarreko haizeak hegoaldetik zekarren ikara zen. Balkoian izeba hainbeste maite zituen bi xoxo eta birigarro bat beren kaioletan ixil-ixilik; bildurtuta nonbait. Geletan oheak urratuta; sukaldean, ontzi guztiak sakabanatuta; sapaldetan dena hankaz gora.

      Etxe hartako bakartasun osoa, hango gauza guztien ixilpea, gaizki itxitako iturri baten tantek, «tan... tan... tan...» handitu eta izugarritzen zuten.

      Hankak egurrezkoak balira bezala nabaritu nituen, eta malkorik gabeko nigarra, zotinka, gora eta behera nenbilela, jaitsi nintzen kalera.

      Nora jo, ordea?!

      Gaua zen.

      Donostiako bidea hartu nuen; harako asmoa entzun nien gurasoei goizean. Portalondotik zehar, tranbiabide aldera abiatu nintzen. Argirik ez zen herri osoan. Ilunaren beldur, laisterka, bazterrik bazter.

      Nola ote zeuden nire gurasoak, nire anaia? Aita bizirik atera ote zen Buruntzatik?

      Atsegindegiko etxe handira heldu nintzenean, su argi gorri bat ikusi nuen eta aldamenean, ehun gudari bazeuden gutxienez!

      Ez ninduten ikusi. Gaueko arrantxoa ematen ari ziren, builaka, euskara eta erdara nahastuaz; biraoka.

      Ni, etxe handitik behera hartzera nindoala, uste gabean gudari batekin topo:

      – ¿Quién va?!...

      Erantzunik ez zitzaidan atera, eta eskuan zeraman iskiluari «rrik-rrak» egin zion.

      Gizon hark eskua bizkarrean jarri zidanean, betiko zerbait galdu banuen bezalako zerbait nabaritu nuen barruan.

      Gaua hantxe igaro arazi zidaten, tranbia geltokiko bazter batean.

      Goizean goiz, kamioi batean sartu eta herrira.

      Andoain erdi hutsa, bakarra, ilun zegoen; itxaropen gabe geratzen diren gauzak bezala.

      Txoferrak Nemexio bizilagunaren etxean utzi ninduen.

      – Nola ez haiz gurasoekin joan? –esan zidan Nemexiok haserre

      – Ez hadi etxetik atera. Hemen ez zegok txorakeriarik, kanpoan ikusten dutenari tiro bat eman eta seko uzten ditek edozein kamio bazterrean. Imanolekin egon hadi etxean.

      Imanol bere semea zen, nire kidekoa; aita bezain luze eta mehea. Gero beste alaba gaztetxoagoa, Arantxa, eta bi urte inguruko mutiltxo bat, Mikel.

      Iñaxi, bere emazteak ere hala hitzegin zidan.

      Ez zeuden etxe hartan lasai, ez.

      Nemexio herrian zen gizonik onenetakoa zen. Elizkoia, sendi maitea, inori kalte egin baino lehenago edozer gauza egingo lukeen gizona. Abertzalea bai, fina; egiazko gizonari dagokion senide maitasunarekin batera bere hizkuntza eta herriarekin jarraiki izan zen gizona.

      Eta apala.

      Herriko kontzejal zela, lan exkasi batek harrapatu eta apal-apal herriko mutil izatera jaitsi zen.

      Bere lanean gizon atsegina zen, bere egin behar guztiak gogoz eta zintzo betetzen zituen. Eta herri guztian asko maite genuen Nemexio. Hala, herriko mutil edo alguazil bezala bere tokia herrian zegoela, bai, eta bere lagun gehienek alde egin arren, bera hantxe geratu zen bere sendiarekin.

      Leihotik kanpora zur saretik zelataka egon ginen hango txapelgorri eta militar eta Marrokotar beltzei begira, bihotza estu-estu eginda.

      Goiz afaldu genuen; oraindik egun argiz.

      Gero errosarioa sukaldean eserita otoi egin, eta zazpi t'erdietarako ohean ginen.

      Lo ez.

      Imanolekin jarri ninduten ohean eta biok hizketan, bakoitzak ikusi genituen gauzak elkarri esaten, motz egin zitzaigun.

      Obus pusketa batzuk eman nizkion nik, eta pozik geratu zen.

      Nemexiok hiru edo lau aldiz lo egiteko esan ere bai, haserre samar.

      Noizbait, hamar t'erdiak inguruan, lo hartu zuen Imanolek. Zurrunka bazen behintzat. Nik, berriz, ezin lo hartu. Ama, aita, anaia, izeba-osabak nerabiltzan garbi-garbi buruan, errotarriak arto aleak behin eta berriz lehertu eta xehetzen dituen eran.

      Ordubata izango zen. Lozorroan nengoen, hartu edo ez hartu.

      «Tan, tan, tan!...» Hiru ate jokada.

      Ezkaratzekoak ziren. Etxean ez bazen, aldamenean, baina auzoan.

      Ni ez nintzen mugitu; hila bezala gelditu nintzen. Ez nire barruan bare zegoelako. Imanol zurrunkaka oraindik. Hitz susmur bat heldu zitzaidan Nemexioren gelatik. Bere emaztearekin hizketan ari zen nonbait. Eta hala geundela, beste:

      «Tan, tan, tan, tan!»... lau ate jokada berri; baina lehen baino burrunbatsuagoak. Eta buila puska bat ere entzun nuen kalean. Nemexio jaiki, atea ireki eta ezkaratzera abiatu zen.

      Bere emazteak esan ere egin zion:

      – Hankautsik ez zaitezela ibili, Nemexio...

      – Ez, emakumea.

      Beheko atea Nemexiok nola ireki zuen sumatu nuen.

      Nonbait, Ailurralde aldean, zaunka bat lehertu zen eta gero Artolaneko baratzan zeukaten txakur handi hark erantzun zion.

      Imanol orduantxe esnatu zen.

      – Zer da?...

      – Beheko atea... Aita oraintxe jaitsi duk.

      – Hire gurasoak izango dituk.

      – Bai ote?...

      Itxaropen berri bat jaio zitzaidan buruan eta leihora joan nintzen.

      – Tira, ohera –esan zidan Iñaxik leiho ondoan. Baina biok han geratu ginen zur sare tartetik zer ikusi eta zer entzun.

      – ¡Le decimos que ahora mismo, como está!... –entzun genuen.

      Gero, Nemexioren hitz apal eta ixil batzuk.

      Eta gero berriz:

      – ¡Le digo que no hay tiempo, suba al camión!, ¡rojo!!...

      – Nemexio!!!... –egin zuen karraxi bere emazteak, eta «pili-pala!», leihoko bi ateak bat batera ireki zituen.

      – ¡Cierre esas ventanas o le pego un tiro!...

      Andreak ez zion kasorik egin, eta karraxika hasi zen: «Nora daramazue nire gizona garai honetan!... Por qué llevan a mi marido, él no ha hecho nada!...»

      Imanol eta Arantxa nire ondoan zeuden, nigarrez.

      Nemexio gizarajoa, berriz, birau artean, ostikoka, kamioi batean sartu zuten.

      Kamioi hark joaterakoan atera zuen burrundara ez zuen Andoaingo herriak egundaino entzun.

      Nemexioren emazteari lehenengo bururatu zitzaiona: apaizaren etxera joatea.

      Erdi zoraturik, berez, atera zen emakumea kalera.

      Aldameneko etxe batzuetan hitz hotsak entzuten ziren; baina ez zen inor ezer esatera ausartu.

      Andre hura, bere herrian geratu zirenen artean, ia senide zirenen artean, eliza batean bataiatu, eliza bertan Jaungoiko berari otoi egin eta lehenengo Jauna hartu, jolas berak elkarrekin egin, gose eta ase berak elkarrekin igaro, soinu berarekin poz dantzak beheko eta goiko plazan egin, apaiz batek ezkondu eta elkarren ondoan seme-alabak hazi zituztenen artean bakar- bakarrik aurkitu zen gau izugarri hartan.

      Berriz etxeratu zenean, goizaldea zen.

      Esnezaleren bat edo beste ausartu zen bere astoarekin kalera jaistera; eta txapelgorri eta militar franko azaldu zen nonbaitetik tranbia, beti bostetan ohi zuen bezala, ez zen irten. Elizondok ohi zituen esne ontzi garbitze soinuak ere ixil-ixilik geratu ziren goiz hartan. Bezperan ixiik eta apal zeuden karlista batzuk txapel gorriz apaindu eta azaldu ziren, nabarmen, beraiek ere barrendik beldurrak baleude bezala.

      Iñaxik ikusi omen zuen bere senarra. Herri etxeko kartzelan omen zeukaten, baina ez ziotela berarekin hitz egiten utzi. Serore etxe aldetik dagoen burnitaketako leiho beltz itsusi hartatik begiratu eta ikusi omen zuen. Herriko norbaitengana joateko eskatu omnen zion Nemexiok. Kartzela gordetzen zeuden denak kanpotarrak omen zirela.

      Baina kanpotar haiei Nemexio abertzalea zela eta non bizi zen eta herrian geratu zela norbaitek esan zien!

      Herritarrak noski!

      Ba al liteke horrelakorik?!

      Bai.

      Nor edo nortzuk ote ziren?!

      Eta estuasun horretan inor ageri ez; Jaungoikoaren itxaropen huts-hutsa. Baina huts bete-betea, ordea, burua eta bihotza zutunik edukitzeko adinekoa. Ez da horrelakoetan nolanahiko itxaropena behar! Nemexio bera lasai omen zegoela, berak ez zuela ezertxo ere txarrik egin eta.

      Hala zioen Iñaxik.

      Bera, Iñaxi bera, ez, ez zegoen lasai, gaixoa.

      – Iñaxi, eta nora esan dizu Nemexiok joateko?

      – Elizanbururena.

      – Eta izan al zara?

      – Bai, baina ez alperrik... –eta begiak malkoz bete zitzaizkion.

      Herritarrak, ia anaiak, Nemexio hain ondo ezagutzen zuten euskotarrak, euskaldunak (odol bera, hizpide bera) eta haiek ez zeukatela ezer egiterik. Zergatik sartu zen politika gauzetan, zergutxiagotan!... «Naxionalista bazen, hor konpon; berak ikusiko zuela zer egiten ibili zen!».

      – Zer egiten ibili den?... Zuek ez al dakizue? –esan omen zien Iñaxik.

      – Eta halako pekatua al da bada abertzalea izatea? Zu ere Karlista zinen beste horiek sartu baino lehenago, baina ez zizuten horregatik kalterik egin. Gorde, behar bada; kanpotik etorri ziren maketo zital haietatik gorde, badaren bada...

      – Guk ez daukagu ezer egiterik, berak ikusiko du zer egin duen; eta zenbat eta ixilago egon, hobe...

      – Eta zuk, Iñaxi, zer egin duzu? –galdetu nion.

      Imanol eta Arantxa entzuten ari ziren, gaixoak; nigarrez.

      – Zer egingo nuen, don Migelena joan. Gaineko apaiz guztiak atera dira; hau bakarrik geratu omen da herrian, eta...

      – Eta don Migelek, zer?

      – Bera ere beldurrak dagoela, berak zer egingo duen bada. Hernanikoa den Leandro erretore jauna ere kartzelan daukatela eta azkenean hilko ote duten... Jesus, Jaungoikoa, zer ikusi behar ote dugu!...

      – Baina Karlistak elizkoiak badira, nola hilko dituzte apaizak, ama –esan zion Imanolek.

      – Hori esan diot don Migeli, seme, baina mutututa geratu zait; erantzunik ez dit eman.

      Ixil-ixilik egon ginen puska luze batean.

      – Eta aita hilko al dute, ama? –galdetu zion bat batean, begiak handi-handi zabalduta, Arantxak.

      Laurok nigarrez geratu ginen sukaldean.

      Txikia, aingerua bezala, bere sehaskatxoan lo.

      Zortzirak aldean, gu oraindik gosaltzeko geundela gogoratu zen Inaxi. Esnezalea orduantxe sukaldera, aterik jo gabe, ohi zuen bezala, sartu zen. Sartu eta guri begira, zuri-zuri geratu zen.

      – Jakin al duzu, Joxepa? –esan zion, ahulki, Iñaxik.

      – Bai, oraintxe, hor dakarte...

      Etxe oso-osoa bat batean gure gainera erroiztu izan bazen ez genuen denok batera Iñaxik bere emakume zentzune zorrotzarekin dena iruditu eta atera zuen halako oihu karraxirik aterako.

      Han zeukaten Nemexio kamioi gainean, tranbiako geltoki aurrean, etxetik irten zenean zeramatzan galtzak, apretak txinalka eta barrengo elastikoaren gainean bota zuen zamartxo zahar batekin jantzita.

      Beti txapelarekin ibili ohi zen gizona, kaskutsik zegoen.

      Santu bat zirudien.

      Halako irrifar triste triste bat bialdu zuen ahal izan zuen kemen guztiarekin bere etxeko, leihora, gizarajoak.

      Eskumuturrak gerri atzean lotuta, hankak txankotiletan lokarrituta zeuzkan.

      Aldamenean militar bat eta lau falanjista horietakoak eta hiru txapelgorri.

      Ixil-ixilik, herriko bat edo beste, begira.

      Leihoak, gehienak itxita.

      Herri oso-osoa hilda geratu balitz bezala zegoen; erailtzera zeramaten gizonaren heriotzaurrea ixilpean gorde nahi balu bezala.

      – ¡Bájalo del camión! –geltokitik atera zen mutur beltz batek egin zuen oihu.

      – ¡Que bajes! –Nemexiok aldamenean zeukan txapelgorriak zaunka.

      Nemexio ezin higitu. Begi handi haiek bai argi, norbaiti zerbait adierazi nahian bezala! Otoi egiten noski. Txapelgorria igo, ostiko bat eman eta kamioitik arto zaku bat bezala bota zuen lurreraino, gizona.

      Lurra gorritu zuen Nemexiok. Eta halako hil zoriko antsi apal bat nonbaitetik irten zitzaion.

      Iñaxik egin zuen karraxia herri guztiak entzun zuen. Goiko bizilagunek gehiago ezin eta zetozela Iñaxi atean harrapatu zuten:

      – Ez hadiela orain atera!...

      Ni bai, atera nintzen.

      Atera ez banintz!... Damutu zitzaidan.

      Nemexio Tolosara zeramatela entzun nion kapitainari, eta ni Billabona aldera, oinez.

      Hamaiketan heldu nintzen Tolosara. Gure herrian baino jende gehiago zebilen kalean. Herriko etxearen aurrean berebiziko jendea zebilen hara eta hona. Beste hilketa bat goizean izango zela entzun nion gudari bati, kanposantuan izango zela.

      Ibili nintzen batera eta bestera Nemexio ikusten ote nuen, baina arrastorik ez.

      Egun guztia jo hona eta jo hara, goseak jo ninduen.

      Hil behar zituztenen izenik ez nuen jakiterik izan. Niri nork esango zidan, bada, halakorik!

      Gauerako lehertuta nengoen.

      Eta hala nenbilela, Kaletxikiko mutil lagun bat plazan, beste bere kideko bi mutilekin.

      Bere izebaren etxean zegoela; bere aita eta ama han egon zirela bart, baina ikaratuta ihes egin zutela, Frantzia aldera edo. Anjelito gure laguna Irunen hil zutela. Kopeta erdierdian tiro bat hartu eta San Marcialen geratu zela. Nik ere esan nizkion nireak, eta bere izebarengana eraman ninduen Joxek.

      Izeba piska bat bildurtu zen ni han bakarrik aurkitzearekin; baina Joxek konpondu zituen gauzak, egoki asko.

      Eta han, afalondoan ohera bialdu gintuztenean, eskatu nion Joxeri hurrengo egunean goiz kanposantura laguntzeko.

      Ikaratu zen Joxe; baina bestela ni bakarrik joango nintzela esan nionean, bera ere piska bat harrotu zen:

      – Nik beldurra?... Behin baino gehiagotan izan nauk aldamenean dagoen sagastian!...

      Aitaren beldurrik ez, izeba nolanahi atsipetzen zuen, eta hurrengo eguneko lau-lauetarako etxetik ixilpean ihes egitera ausartu zen nirekin.

      Gu plazara heltzen eta elizako kanpai argizkila; eta erlojuak lau tanto.

      Herri osoa ixil-ixil eta ilunpean zegoen.

      Nik ez nuen uste kanposantua horren urruti zegoenik.

      Aurrena, ate aldetik begiratu, gero atzekaldetik batera eta bestera ibili, beldurra geneukala batak besteari aitortu gabe, eta halako batean Joxe hormatik gora igo zitzaidan.

      Biok dardarka, hitzik esan gabe, ordu erdi bat egon ginen.

      Nekatuak geunden; ez bait genuen ia lorik egin.

      – Hotza al daukak? –galdetu nion.

      – Nik ez, eta hik?

      – Nik ere ez.

      Ez zen han hotzik. Udarako egunsenti epel-epel bat zetorren zerutik behera.

      Beldurra bai.

      Baina elkarri aitortu nahi ez.

      Kanposantuan inortxo ere ez zegoen.

      – Nemexio ekarriko dutela ba al dakik?

      – Nik ez...

      Nik ez nekiela esan nion; baina badaren bada ere ikusi nahi nuela.

      Txori sail bat igaro zen txioka hegoaldera.

      Beldurgarria da kanposantu bat egun txintan!

      Dena jaiotzera doan bat batean hilobia besterik aldamenean ez ikusteak halako nahigabe izugarri bat ematen du.

      Halako batean, gudari talde bat, txapelgorri, txapelbeltz, alkandora urdin, militar, mezatik aterata baletoz bezala, hizketan.

      Zigarroak piztu eta panteoi baten ondoan ordu erdi bat gutxienez egon ziren.

      Egun hori-gorria sortaldetik igotzen hasi zen.

      Eta halako batean, kamioi bat. Beste militar eta alkandora urdin mordo bat jaitsi zen bertatik, eta agindu hots gogor batzuk entzun genituen.

      Gero, amets bat balitz bezala!:

      Kapillatxoaren horma kontra gizonak (zortzi ziren) jarri, eta atzeratsuago, baina bertan, haserre gabe zeuden beste hamar bat gizonek:

      – Pan-pan!...

      Gizonak, mamuxel handi batzuk balira bezala, zapla!

      Alde batekoak erori beharrean, bestekoak erori izan baziren berdin irudituko zitzaigun guri.

      Nor zen hango epaile?

      Nor eraile?

      Fusilak zituztenek al zuten arrazoin?

      Eta Jaungoikoa, non ote zen?

      Han inguruan ziren txori guztiek kabiak utzi eta norabaitera ihesi joan ziren txio-txioka.

      – Nemexio ikusi al duk? (Belarrira Joxek)

      – Ez. Ez dizkiat ondo ikusi (Belarrira Joxeri).

      Gero, hutsa: denak etxera; azkar, ezer gertatu ez balitz bezala, baina azkar; azkarregi. Txoriak bezala nolabait ihesi.

      Gu, zain geratu ginen, horma bazter batean gordeta.

      Haietatik gizon bat geratu zen.

      Zuloak egiten.

      Gu agertu ginenean, haserretu zen.

      Baina nik osaba bat ikusi nahi nuela, eta utzi zidan arrimatzen.

      Zulogileak loa galdu aurpegia zeukan.

      Hantxe, burua ageri zuela, beste baten azpian, Nemexio gizarajoa, zuri-zuri, kaskutsik, gorroto gabeko begi apal haiekin gora begira.

      Ez zidaten gehiegi begiratzen utzi.

      Gero, ikaratuta, laguna ere galdu nuen bidean.

      Gauean heldu nintzen herrira.

      Ez dakit nola, baina Nemexio hil zela bazekiten etxean.

      Eta Andoainen halako izugarrizko zerbait lehertu zen.